Bałkany (Stara Płanina) to pasmo górskie położone w centralnej Bułgarii. Stanowią one geologiczne przedłużenie Karpat, z którymi połączone są poprzez pasmo Gór Wschodnioserbskich. W 1991 roku w centralnej, najwyższej części masywu utworzono Park Narodowy Centralny Bałkan (71 667 hektarów pow.). W Parku znajduje się najwyższy szczyt - Botew o wysokości 2376 m n.p.m. Bałkany pod wieloma względami przypominają Tatry Zachodnie, szczególnie pasmo Czerwonych Wierchów. Podobieństwo to dotyczy rzeźby terenu oraz wysokości szczytów. Podobnie jat w Tatrach północne zbocza Bałkanów są strome i urwiste, podczas gdy południowe są nieco łagodniejsze.
Znaczna część powierzchni leśnej Parku objęta jest ochroną rezerwatową, dzięki czemu naturalna szata roślinna zachowana jest w dobrym stanie. Struktura drzewostanów została w nieznacznym stopniu zmieniona przez człowieka, który wprowadził sosnę czarną oraz sosnę pospolitą. Brak świerka, zauważalny w wielu miejscach ponad piętrem bukowym, jest prawdopodobnie również zjawiskiem nienaturalnym.
Doskonałym miejscem do poznania piętrowego układu roślinności Bałkanów jest rezerwat Stara Reka, ponieważ układ ten jest tutaj bardzo dobrze zachowany. W porównaniu do Karpat lub Sudetów leżących w granicach Polski strefy roślinne są przesunięte do góry o około 600-800 m. Największa różnorodność gatunkowa roślin występuje w strefie lasów dębowo - grabowych. Na szczególną uwagę zasługuje duża liczba gatunków drzew i krzewów, które powszechnie sadzone są u nas w ogródkach przydomowych i zieleni miejskiej (są to m.in. klon tatarski, bez lilak, leszczyna turecka, orzech włoski). Niegdyś w okresie ciepłych interglacjałów niektóre z tych gatunków spotkać można było także w naszym kraju.
W okolicy miejscowości Karlowa, przy której znajduje się rezerwat, zbocza górskie są strome i skaliste, co uniemożliwia wzrost lasów wysokopiennych. Dobre warunki do rozwoju znajduje natomiast roślinność ciepłolubna i światłożądna. Wspomniane lasy warto odwiedzić zwłaszcza w maju lub na początku czerwca, kiedy kwitnie większość gatunków roślin. Trzeba jednak pamiętać, że w tym okresie w wyższych partiach gór miejscami zalega jeszcze śnieg. Spośród kwitnących drzew i krzewów uwagę zwrócą dekoracyjne kwiaty jesionu mannowego (Fraxinus ornus), perukowca podolskiego (Cotinus coggyrgia) czy bzu lilaka (Syringa vulgaris). Obecność bzu oraz kwitnących trzech gatunków lip: drobno - i szerokolistnej oraz srebrzystej (Tilia cordata, platyphyllos i tomentosa) sprawia, że w powietrzu unosi się przyjemny zapach. Powszechne występowanie lipy srebrzystej w tutejszych lasach, być może spowodowane protekcją człowieka, powoduje ciekawy efekt wizualny: przy silniejszych podmuchach wiatru liście tego gatunku drzewa odsłaniają spodnią, srebrzystą stronę, dzięki czemu przez lasy przetacza się "srebrzysta fala". Do ciekawszych gatunków, które można spotkać w drzewostanie należą m.in. dęby: omszony (Quercus pubescens), burgundzki (Quercus cerris), węgierski (Quercus frainetto) oraz chmielograb (Ostrya carpinifolia) i grab wschodni (Carpinus orientalis).
Zwiedzanie Parku można rozpocząć od miejscowości Kalofer. W takim przypadku warto wygospodarować trochę czasu na poznanie lasów łęgowych na rzeką Białą lub Tundrżą. Wierzbom i topolom towarzyszy tu orzech włoski (Juglans regia), który w tych lasach bardzo dynamicznie się odnawia i osiąga wysokość nawet dwudziestu kilku metrów.
Powyżej wielogatunkowych lasów dębowo - grabowych rozpościerają się buczyny, w których dominuje buk (Fagus moesiaca) oraz jodła i świerk, znane również z lasów beskidzkich. Na wysokości około 1800 m buczyny tworzą zwykle górną granicę lasu. O tym, że nie jest to układ naturalny świadczą rozmiary rosnących tam drzew i ich żywotność oraz fakt, że w niektórych miejscach zachowały się fragmenty świerczyn górnoreglowych.
Bez wątpienia dominującym typem krajobrazu Bałkanów są połoniny. Do niedawna prowadzono na nich intensywny wypas owiec, na co wskazują liczne ścieżki wydeptane przez zwierzęta i opuszczone bacówki. Być może nadmierny wypas przyczynił się do tego, że roślinność połonin jest dość zubożała. Wśród morza traw zdarzają się gdzieniegdzie pojedyncze osobniki jałowca halnego (Juniperus nana) oraz … krokusy (Crocus veluchensis). Krokusy pojawiają się w ślad za zanikającym śniegiem, dlatego nigdy nie kwitną jednocześnie. Pomimo tego wędrując po połoninach w połowie maja można być świadkiem niezwykłego zjawiska. W tym czasie bowiem rośliny te pojawiają się szczególnie licznie, wypełniając miejscami cały horyzont. Dzięki temu góry na kilkanaście dni przybierają fioletowy kolor.
Tekst i zdjęcia: Tomasz Skrzydłowski, Michał Piotrowski