tu jesteś:   STRONA GŁÓWNA
Poznaj Tatry
NATURA
   Zielony Świat Tatr
   Zwierzęta Tatr
   Klimat, Skały i Wody
   Kronika wydarzeń przyrod.
KULTURA
   Historia
   Etnografia
Filmy edukacyjne
AUDYCJE RADIOWE
ATLAS ROŚLIN
ATLAS GRZYBÓW
ATLAS ZWIERZĄT
PANORAMY TATR
INNE GÓRY
BLOG / NEWSY
WSPÓŁPRACA


Zielony Świat Tatr
Lasy pierwotne regla dolnego
Buczyna w Suchym Żlebie
    Buczyny tatrzańskie to bardzo złożony i "elitarny" ekosystem. Niestety, na przestrzeni wieków, na skutek krótkowzrocznego podejścia człowieka do ochrony przyrody, utraciły swój pierwotny charakter. Powrót do pełnej naturalności zajmie im kilkaset lat!

    W literaturze ekologicznej panuje dość duża dowolność w określaniu, jaki las można uznać za pierwotny, a jaki nie. Wobec braku pewności co do pierwotnego charakteru lasów, niemieccy autorzy przy ich opisie chętnie stosują pojęcie Urwald von morgen - "lasy pierwotne jutra". W sformułowaniu tym ukryta jest informacja o gospodarczym wykorzystaniu lasów w przeszłości, choć skutki tej ingerencji są obecnie już mało widoczne. Można zatem mieć nadzieję, że w niedalekiej przyszłości, obserwowane w tych lasach procesy ekologiczne, będzie można uznać za ściśle naturalne.

    W lasach karpackich znajduje się jeszcze wiele zakątków mało przekształconych przez człowieka. W miarę pierwotny charakter tych miejsc ocalony został dzięki temu, że położone są na terenach trudno dostępnych, do których nie prowadzą żadne drogi. Od lat pięćdziesiątych XX w. zachowaniu lasów zaczął również sprzyjać rozbudowujący się system form ochrony przyrody. Powstało wówczas wiele leśnych rezerwatów oraz parków narodowych. W roku 1954 założono m.in. Tatrzański Park Narodowy.

    Z badań przeprowadzonych przez prof. Stefana Korpela wynika, że na terenie Karpat Zachodnich ogólna powierzchnia lasów o charakterze pierwotnym wynosi około 16000 hektarów. Największą powierzchnię - 14600 hektarów - zajmują one na Słowacji, gdzie rozproszone są w 74 rezerwatach. Na terenie Czech znajduje się 6 rezerwatów obejmujących w sumie 500 hektarów. W polskiej części Karpat Zachodnich istnieje kilkanaście rezerwatów o łącznej powierzchni 900 hektarów.

    Blisko połowę z 16000 hektarów zajmują lasy dolnoreglowe, głównie świerkowo-jodłowo-bukowe, czyli buczyna karpacka. Buczyny naturalne można rozpoznać z daleka, przede wszystkim po szerokich koronach buków oraz strzelających nad nimi wierzchołkach majestatycznych jodeł i świerków. Do najpiękniejszych fragmentów buczyn należą lasy położone w Dolinie Łopusznej w Gorczańskim Parku Narodowym, na Żarnówce i Czatoży w Babiogórskim Parku Narodowym oraz w rezerwacie Łabowiec w Beskidzie Sądeckim.

Niedostępne buczyny tatrzańskie

    Do niedawna sądzono, że na terenie Tatr w ogóle nie zachowały się buczyny o charakterze pierwotnym. Przyczyną ich zaniku były rażące błędy w gospodarowaniu lasami, kiedy to na znacznej powierzchni wprowadzono lite świerczyny. W pierwszej monografii poświęconej Tatrzańskiemu Parkowi Narodowemu prof. Jerzy Fabijanowski wspominał, że w piętrze regla jedyną pozostałością po potężnej puszczy, która niegdyś występowała w Tatrach, są pojedyncze sędziwe buki, jodły i jawory. Dziś wiadomo jednak, że charakter naturalny zachowało także kilka hektarów buczyny położonej w górnej części Suchego Żlebu (skąd pochodzą podawane niżej wartości liczbowe) oraz małe fragmenty lasu na Samkowej Czubie w masywie Łysanek. Lasy te rosną w strefie ochrony ścisłej, a ponadto w znacznej odległości od szlaków turystycznych. Nie zagraża im zatem masowa turystyka, a podziwiać je można np. z okolic Krzeptówek oraz Kościeliska. W pobliżu szlaków najpiękniejsze buczyny znajdują się w Dolinie Białego.
  
    Lasy naturalne, choć rosną dziś na tak niewielkich powierzchniach, dają wyobrażenie o bogactwie gatunkowym roślin i zwierząt, żyjących niegdyś w reglach tatrzańskich. Stanowią one ponadto idealny punkt odniesienia dla prowadzonej w parku tzw. przebudowy drzewostanów, której celem jest odtworzenie utraconych pierwotnych walorów tych lasów.

    O naturalności tatrzańskiej buczyny świadczy odpowiedni skład gatunkowy oraz struktura drzewostanu, które wykształciły się pod wpływem określonego klimatu i podłoża. Lasy te składają się głównie z buka (74 proc.), jodły (16,5 proc.), świerka (9,3 proc.) oraz jawora (0,2 proc.) i pod tym względem nie różnią się istotnie od pozostałych naturalnych lasów karpackich. W ostatnich dziesięcioleciach w buczynach dolnoreglowych obserwowany jest jednak wzrost udziału buka przy ciągłym zmniejszaniu się udziału jodły oraz świerka. Zamieranie tych gatunków na największą skalę, głównie wskutek zanieczyszczenia powietrza emisjami przemysłowymi, mogliśmy obserwować w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. Obecnie proces ten jest już mniej intensywny; długie i gęste korony jodeł tatrzańskich wskazują na ich zdecydowanie lepszą żywotność. Powodem zanikania jodły jest natomiast zgryzanie młodych drzewek przez jelenie. Zjawisko to jest na tyle intensywne, że niemal uniemożliwia temu drzewu odbudowanie swojej pozycji w lasach regla dolnego. Wystarczy rozejrzeć się nieco w dowolnym miejscu szlaku biegnącego przez tatrzańskie regle, by zobaczyć zgryzione bądź spałowane (odarte z kory) nie tylko jodły, ale także jawory, jesiony, jarzębiny oraz buki.

    O pierwotnym charakterze tatrzańskich buczyn świadczą również osiągane przez drzewa wysokości. Większość najwyższych drzew w lasach tatrzańskich stanowią jodły (do 43,5 m). Nieco niższe od jodeł są świerki (do 39,5 m) i buki (do 33,5 m). Duże rozmiary drzew w reglu dolnym sugerują często ich podeszły wiek. Wprawdzie nie przeprowadzono jeszcze szczegółowych badań nad tą cechą, ale ostrożne szacunki wskazują, że najstarsze tatrzańskie jodły i świerki mogą mieć około 300 lat.

W cieniu rozłożystych koron       

    Opisując lasy o charakterze pierwotnym, często stosuje się pojęcie tzw. zasobności, czyli ilości metrów sześciennych drewna w przeliczeniu na 1 hektar. Na tej podstawie doświadczony ekolog może określić warunki dla życia roślin i zwierząt występujące na dnie lasu. We wspomnianej już buczynie w Suchym Żlebie przeważają młode drzewa, co sprawia, że zasobność jest stosunkowo niska (447 m3/ha). Dla porównania, w buczynach beskidzkich jest to 500-800 m3/ha. W Suchym Żlebie blisko połowa tej wartości przypada na jodłę, która - choć nie występuje licznie - to jednak imponuje rozmiarami (wysokością i grubością pnia). Obecność buków we wszystkich warstwach drzewostanu jest niewątpliwie świadectwem bardzo dużej żywotności tego gatunku.
Las pierwotny jest układem niezwykle dynamicznym. Zaobserwować to można, przyglądając się uważniej rozmieszczeniu poszczególnych drzew. Nie zawsze zdajemy sobie sprawę z tego, jak wiele czynników kształtuje wygląd lasu. Działalność wiatru, grzybów, owadów oraz ocienienie dna lasu prowadzą często do zamierania zarówno pojedynczych drzew, jak i całych połaci lasu. Procesy te dotyczą tak samo drzew największych i najstarszych, jak również tych mniejszych, rosnących w cieniu ich koron. W lesie pierwotnym rozmieszczenie "starych" buków, jodeł i świerków względem siebie jest zwykle przypadkowe (losowe). Z kolei młode osobniki (siewki, nalot, podrost) występują najczęściej w skupieniach - wynika to głównie z ograniczonego dostępu światła do niższych warstw lasu. Warunki świetlne, sprzyjające rozwojowi "leśnej młodzieży", poprawiają się, gdy na skutek śmierci drzewa powstanie luka w pułapie koron.
     Znamienną cechą lasów naturalnych jest występowanie posuszu, czyli stojących drzew martwych oraz tzw. leżaniny - rozkładających się na dnie lasu powalonych kłód. W Suchym Żlebie drzewa takie stanowią niewielką część, bo tylko 30 proc. zasobności drzew żywych. Jak wspominałem wcześniej, największy udział wśród obumarłych drzew mają jodły. W Suchym Żlebie stanowią one 69 proc. wszystkich martwych drzew. Drugie miejsce zajmuje świerk - 19 proc.

Trzy pory roku

    Przedstawioną wyżej charakterystykę buczyn tatrzańskich o charakterze pierwotnym należy uzupełnić o informacje dotyczące roślin runa. W lasach naturalnych spotkamy zazwyczaj bogatą mozaikę mikrosiedlisk, stwarzającą szanse utrzymania się wielu gatunkom. Czynnikiem najistotniejszym dla życia tych roślin jest niewątpliwie dostęp światła, które w poszczególnych porach roku przenika przez korony drzew z różną intensywnością. W rezultacie roślinność zielna w naturalnej buczynie karpackiej pojawia się w następujących kolejno "odsłonach": wiosennej, letniej i jesiennej. W każdym z wymienionych okresów występują inne gatunki roślin. Wiosną, tuż po zejściu śniegu, pojawiają się lepiężniki białe, żywce gruczołowate i dziewięciolistne oraz niezwykle charakterystyczne dla Tatr kobierce rzeżuchy trójlistkowej. Są to tzw. geofity wiosenne, czyli gatunki zakwitające przed rozwojem liści na drzewach, kiedy to warunki świetlne na dnie lasu są szczególnie korzystne. Latem runo zdominowane jest przez żółty kolor starca gajowego, a jesienią przenęt purpurowy zabarwia je na fioletowo. Specyfiką lasów tatrzańskich jest to, że rozwijają się one na podłożu zasobnym w węglan wapnia, sprzyjającym wielu gatunkom roślin. Nie można się zatem dziwić, że bogactwo florystyczne buczyn tatrzańskich jest imponujące i pod względem liczby występujących gatunków znacznie przewyższa puszcze beskidzkie.

A po śmierci życie

    Dla odnawiania się lasu kluczowe znaczenie ma martwe rozkładające się drewno. Jeżeli pochylimy się nad kłodami, dostrzeżemy liczne siewki drzew, które właśnie tutaj szukają szansy na przeżycie. W konkurencji z roślinami zielnymi w najwcześniejszej fazie wzrostu najlepiej radzą sobie buk, jawor i jodła, znacznie gorzej delikatne siewki świerka, które szczególnie w reglu dolnym masowo giną pod rozłożystymi liśćmi lepiężnika bądź wśród kęp trzcinnika. Lepszą pozycję w bezpardonowej walce o światło gwarantuje im jedynie wzrost na grubych, rozkładających się kłodach, wyniesionych ponad rośliny runa. Interesującym zjawiskiem ekologicznym, które zaobserwować można w lesie naturalnym, jest rozsiewanie nasion drzew m.in. przez gryzonie i kowaliki. Przyglądając się stłoczonym w sąsiedztwie leżącej kłody lub u podstawy pnia siewkom buka, domyślić się możemy, że to właśnie tam znajdowała się zapomniana spiżarnia, w której pracowicie gromadzone były bukowe orzeszki. Zjawisko to można obserwować co 5 do 8 lat, wówczas bowiem drzewa obradzają wyjątkowo obficie.

Co dalej?

    Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat rozwój badań nad lasami o charakterze pierwotnym zaowocował zupełnie nowym spojrzeniem. Poza zwróceniem uwagi na cechy charakterystyczne poszczególnych elementów ekosystemu, zaczęto obserwować współzależności między nimi. Dużym utrudnieniem w takich badaniach jest mała powierzchnia lasów naturalnych zarówno w Tatrach, jak i w całych Karpatach. Według ocen większości ekologów, dla zachowania właściwej struktury i budowy lasów dolnoreglowych z udziałem buka, jodły i świerka wymagana jest powierzchnia nie mniejsza niż 70-100 hektarów. Większość rezerwatów leśnych w Karpatach zajmuje powierzchnię od 10 do 50 hektarów, co stawia pod znakiem zapytania naturalność obserwowanych tam procesów przyrodniczych. Z kolei właściwa ochrona procesów zachodzących z udziałem zwierząt - zwłaszcza ptaków, dużych roślinożerców oraz drapieżników - wymaga powierzchni nie mniejszej niż 100 hektarów i to pod warunkiem, że owe 100 hektarów znajduje się w krajobrazie nieznacznie tylko przekształconym przez człowieka. W tym kontekście buczyny tatrzańskie pozbawione są wielu atrybutów naturalności. Powrót do pełnej naturalności zajmie im kilkaset lat! Patrząc na ten najbardziej złożony i elitarny ekosystem Tatr, warto zdać sobie sprawę z fatalnych skutków krótkowzrocznego podejścia do przyrody w przeszłości i zrobić wszystko, by unikać podobnych błędów w latach, które nadejdą.
(artykuł ukazał się w kwartalniku "Tatry")

Tekst:Tomasz Skrzydłowski
Martwe drewno jest ostoją dla nowego pokolenia lasu
Buczyna na Grześkówkach

«« Powrót do listy
    Drukuj     Wyślij znajomemu    Ilość odwiedzin   24742

POZNAJ TATRY Copyright © MATinternet s.c. - Z-NE.PL - ZAKOPANE 1999-2024  ::  14801438 odwiedzin od 2007-01-09   ONLINE: 23