tu jesteś:   STRONA GŁÓWNA
Poznaj Tatry
NATURA
   Zielony Świat Tatr
   Zwierzęta Tatr
   Klimat, Skały i Wody
   Kronika wydarzeń przyrod.
KULTURA
   Historia
   Etnografia
Filmy edukacyjne
AUDYCJE RADIOWE
ATLAS ROŚLIN
ATLAS GRZYBÓW
ATLAS ZWIERZĄT
PANORAMY TATR
INNE GÓRY
BLOG / NEWSY
WSPÓŁPRACA


Zielony Świat Tatr
sosna drzewokosa
fot. Jan Krzeptowski Sabała
    W we florze polskiej rodzaj Pinus reprezentowany jest przez trzy rodzime gatunki: naturalnie występującą  jedynie w Tatrach i będącą symbolem wysokogórskiej dendroflory limbę (Pinus cembra L.), również górską, ale szerzej rozpowszechnioną kosodrzewinę (Pinus mugo Turra) i spotykaną od morza po górną granicę lasu sosnę zwyczajną (Pinus sylvestris L.). Dwa ostatnie gatunki są bardzo blisko ze sobą spokrewnione. Pokrewieństwo to prowadzi do ich spontanicznego krzyżowania się, czego wynikiem jest powstawanie mieszańcowego taksonu, sosny drzewokosej (Pinus   rhaetica Brügger).

    Dawniej jako rodzimą dla Polski wymieniano także sosnę błotną (Pinus uliginosa Neum.), mającą locus classicus na Wielkim Torfowisku Batorowskim w Górach Stołowych. Od dawna podejrzewano ją jednak o mieszańcowy charakter. Taką hipotezę potwierdzają udane doświadczenia nad otrzymywaniem sztucznych mieszańców P. mugo   P. sylvestris, a także większość badań biometrycznych, anatomicznych, biochemicznych i genetycznych. Niektórzy autorzy sugerują, że sosna błotna może stanowić izolowaną, marginalną populację sosny haczykowatej (Pinus uncinata Ram.), również podejrzewanej o mieszańcowe pochodzenie. Bardzo bliskie pokrewieństwo sosny błotnej i P. uncinata, wykazane m. in. w badaniach nad zmiennością enzymatyczną, również może świadczyć o podobnym lub nawet identycznym pochodzeniu obu tych taksonów.

    Sosna drzewokosa pojawiła się w polskim piśmiennictwie stosunkowo niedawno, bo dopiero w 1993 roku. Zdążyła jednak trafić do pierwszego wydania Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (Staszkiewicz 1993). Pod tą nazwą opisano w niej wszystkie znane dotąd, naturalne stanowiska sosny błotnej (P. uliginosa = P.   rhaetica), znajdujące się głównie na torfowiskach wysokich w Sudetach, na Orawie, Podhalu i Spiszu. Mieszańce odnaleziono później także w Tatrach, gdzie zasięgi kosodrzewiny i sosny zwyczajnej spotykają się w wielu miejscach (Zwijacz-Kozica 1998).

    Morfologiczna zmienność mieszańców jest bardzo szeroka. Mieści się w niej również P. uncinata, pomimo, że w literaturze zachodniej ma rangę odrębnego gatunku. Duże zróżnicowanie wewnętrzne sosny drzewokosej wynika z różnego udziału genów kosodrzewiny i sosny zwyczajnej. Mieszańce powstają bowiem przez krzyżowanie gatunków rodzicielskich, pokolenia F1 między sobą, a także w wyniku krzyżowania wstecznego, przy czym przepływ genów odbywa się w obu kierunkach. Nie bez wpływu jest tu również ogromna zmienność wewnętrzna obu gatunków rodzicielskich - kosodrzewiny, a zwłaszcza sosny zwyczajnej, w której rozległym zasięgu geograficznym opisano ponad 150 form o różnej randze taksonomicznej.

    Identyfikacja osobników należących do czystej P. mugo i czystej P. sylvestris nie stwarza większych problemów, gdyż istnieje szereg pewnych cech diagnostycznych dotyczących morfologii i anatomii szyszek, igieł i kory, czy też formy wzrostu. Problemy pojawiają się, gdy ma się do czynienia z pośrednią wartością którejś z tych cech lub z mieszaniną typowych cech obu gatunków macierzystych. Sprawę dodatkowo komplikuje zmienność tych cech w czasie. Konkretny egzemplarz, w jednym roku może wytworzyć szyszki typowe dla sosny, a igły dla kosodrzewiny, a za kilka lat na odwrót - sosnopodobne igły i kosówkopodobne szyszki. Opisano na przykład osobnika o pokroju sosny zwyczajnej, który do około połowy swojej wysokości miał igły i korę typową dla kosodrzewiny, wyżej zaś dla sosny zwyczajnej. Obradzał zaś rzadko, ale za każdym razem w inny sposób (Bobowicz 1990).
Rozpoznawanie mieszańców opiera się na analizie kompleksu cech morfologicznych i anatomicznych, tzw. "wskaźniku mieszańcowości". Profesor J. Staszkiewicz w swoich pracach zastosował następujący klucz: (tabela 1)


Tabela 1: klucz do oceny 8 cech anatomicznych i morfologicznych (Staszkiewicz 1996).

cecha    wartość cechy    ocena
A. pokrój    krzewy kilkupniowe    1
    formy pośrednie    2
    drzewa o pojedynczym pniu    3

B. barwa kory    brunatno-popielata    1
    brunatna    2
    czerwono-brunatna    3

C. kształt komórek epidermy    prostokątny    1
    pośredni    2
    kwadratowy    3

D. liczba szparek    < 5.5    1
    5.6-9.5    2
    > 9.6    3

E. odległość między wiąz-    <13.50    1
kami przewodzącymi w    13.51-19.50    2
mikrometrach    > 19.51    3

F. wskaźnik przekroju    < 24.9    1
poprzecznego szpilki    25-37.4    2
    > 37.5    3

G. typ komórek w obrębie wiązki (na przekroju poprzecznym)    włóknopodobnych elementów brak; ściany komórkowe cienkie lub nieznacznie i nieregularnie zgrubiałe    1

    włóknopodobnych elementów brak lub występują pojedynczo względnie w małych grupach; ściany komórkowe lekko zgrubiałe    2
    włóknopodobne elementy występują w zwartej grupie ponad i między wiązkami naczyniowymi; ściany komórkowe bardzo grube i o ograniczonym świetle    3

    Ocena "1" charakteryzuje wykształcenie cechy typowe dla kosodrzewiny, ocena "3" dla sosny zwyczajnej. Zgodnie z tym suma ocen typowego osobnika kosodrzewiny powinna wynosić 8 (wyjątkowo 9 przy zwiększonej ocenie cechy E), a sosny zwyczajnej od 22 do 24. Zakres sumy ocen 10 do 21 zarezerwowany jest dla sosny drzewokosej. Istnieje jeszcze szereg różnic w budowie szyszek, czy w fenologi, które również pozwalają na rozróżnienie gatunków rodzicielskich i mieszańców.

    Jak wcześniej wspomniano sosna drzewokosa znalazła się w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin ze statusem gatunku narażonego, co oznacza że w niedalekiej przyszłości może zostać zaliczona do kategorii wymierających, jeśli nie przestaną działać czynniki powodujące zagrożenie. Dotyczy to głównie licznych populacji rosnących na intensywnie eksploatowanych torfowiskach w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej. Innym zagrożeniem jest wzrost udziału genów sosny zwyczajnej, która w przeciwieństwie do kosodrzewiny obficie rośnie w rejonie torfowiskowych stanowisk mieszańca.

    Uwagi te w zasadzie nie dotyczą stanowisk tatrzańskich. Sosna drzewokosa nie występuje tu tak obficie jak na podtatrzańskich torfowiskach. Zazwyczaj pojawia się pojedynczo lub po kilka sztuk na skalnych wychodniach w lasach reglowych. Na takich nasłonecznionych skałach rośnie także sosna zwyczajna oraz kosówka. Stała obecność i współwystępowanie obu gatunków rodzicielskich jest gwarantem pojawiania się coraz to nowych przedstawicieli tego ciekawego taksonu. Pytanie jednak na ile mieszańce te mogą trwale zadomowić się w raz zasiedlonym miejscu i wytworzyć większe populacje. Nie są tak wysokie jak sosny i przegrywają walkę o światło z nimi i innymi gatunkami drzewiastymi. Z kolei w porównaniu z kosodrzewiną nie mają tak elastycznych pędów i ulegają niszczycielskiemu działaniu pokrywy śnieżnej. Skazane są więc na rolę efemeryd przywiązanych do zaburzonych siedlisk.

Piśmiennictwo:
BOBOWICZ M. A., 1990. Mieszańce Pinus mugo Turra x Pinus sylvestris L. z rezerwatu "Bór na Czerwonem" w Kotlinie Nowotarskiej. Wyd. Nauk. UAM, Ser. Biol. 40: 1-284.
STASZKIEWICZ J., 1993. Pinus x rhaetica Brügger - sosna drzewokosa. W: K. Zarzycki, R. Kamierczakowa (red.), "Polska Czerwona Księga Roślin": 38-39. Inst. Bot. im. W. Szafera, Kraków.
STASZKIEWICZ J., 1996. Naturalne mieszańce Pinus mugo x P. sylvestris (Pinaceae) w Tatrach. Frag. Flor. Geodbot. Ser. Polonica 3: 23-30.
ZWIJACZ-KOZICA T., 1998. Występowanie sosny drzewokosej (Pinus   rhaetica Brügger) w Tatrzańskim Parku Narodowym. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 17.4: 3 -12.


Tekst: Tomasz Zwijacz - Kozica


«« Powrót do listy
    Drukuj     Wyślij znajomemu    Ilość odwiedzin   16073

POZNAJ TATRY Copyright © MATinternet s.c. - Z-NE.PL - ZAKOPANE 1999-2024  ::  13704030 odwiedzin od 2007-01-09   ONLINE: 4